Người có trí thông minh thường nhanh chóng phát hiện và phản ứng kịp thời với những thứ mình nhạy cảm (con số, biểu tượng, hình ảnh, âm thanh, hành vi con người, sự vận động của xã hội…). Từ đó, họ ứng biến tốt hơn với những thay đổi – nghĩa là có năng lực thích ứng, biến hóa, sáng tạo và tạo tác ra những thứ mới mẻ, nhanh nhẹn hơn.
Kinh doanh là câu chuyện về con người, vì con người là đối tượng trả tiền. Cho dù ta có bán thức ăn cho chó thì chủ của nó mới là người trả tiền, chứ chó chưa biết trả tiền. Vì vậy, trí thông minh đầu tiên mà người làm kinh doanh cần có là trí thông minh về con người – khả năng quan sát, thấu hiểu và thấu cảm với con người. Hiểu được ẩn sau những hành vi của họ là gì, điều gì dẫn dắt hoặc chi phối họ. Đồng cảm được, chứ không phán xét những điều khác biệt. Tất cả những sự thấu hiểu – nhưng không phán xét – đó sẽ được chuyển hóa thành ý tưởng về sản phẩm và dịch vụ.
Bill Gates không phán xét những người học máy tính dở; ông cảm thông với nỗi vất vả của con người khi phải sử dụng hệ điều hành toàn dòng lệnh khô khan. Vì thế, Windows ra đời, mở ra ngành công nghiệp tỷ đô và đưa máy tính trở nên phổ biến toàn cầu – chỉ sau điện.
Mark Zuckerberg hiểu rằng con người luôn mong muốn được kết nối với xã hội và chia sẻ những gì mình trải nghiệm, nên Facebook ra đời. Ông không phán xét họ là “tào lao”, “ngồi lê đôi mách”, “anh hùng bàn phím” hay “rảnh rỗi không việc làm”.
Sam Altman hiểu rằng khi mạng ngôn ngữ lớn được huấn luyện với nhiều tham số hơn, nó có thể hỗ trợ con người trong những tác vụ lặp đi lặp lại và có cấu trúc tốt. Từ đó giúp giảm chi phí vận hành cho doanh nghiệp, đồng thời khuyến khích con người dành tâm trí cho những phát kiến giải quyết vấn đề.
Kinh doanh, suy cho cùng, tất cả là con người – bắt đầu từ con người và kết thúc cũng ở con người. Nếu chúng ta không rèn luyện trí thông minh về con người, chúng ta không thể làm kinh doanh được. Tập khả năng quan sát, đồng cảm và thấu cảm để lý giải hành vi con người một cách không phán xét là bài tập vỡ lòng của người làm kinh doanh.
Trí thông minh nhân tạo dù đang phát triển rất nhanh, nhưng vẫn còn giới hạn ở khả năng đồng cảm và thấu cảm con người – ở năng lực tương tác và ảnh hưởng cảm xúc. Đó vẫn là những gì thuộc về chúng ta – trí thông minh sinh học.
Nâng cao hơn trí thông minh về con người là trí thông minh xã hội – khả năng quan sát một đám đông, một tổ chức, một vùng miền, một dân tộc, chủng tộc hay tôn giáo… để đọc ra văn hóa, cách thức sinh sống, cách thức tồn tại trong môi trường sinh thái đặc thù. Hiểu được quy luật ẩn trong đó và dự đoán những gì sẽ diễn ra tiếp theo – đó là cách các nhà nhân chủng học hay dân tộc học đọc hiểu xã hội, nhưng bằng chính bộ não của mỗi người chúng ta.
Thiết kế một chiếc ô tô, mở một nhà hàng, xây dựng chuỗi siêu thị, mở chuỗi cà phê hay chuỗi bánh… – ở mỗi quốc gia hay vùng lãnh thổ – đều cần sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa, điều kiện sống, tập quán xã hội, thói quen tiêu dùng… hơn là chỉ dựa vào công nghệ hay kỹ thuật.
Người Việt kinh doanh chưa giỏi. Đến giờ này, chưa có chuỗi hay thương hiệu nào bước ra thế giới một cách thành công. Không phải vì thiếu tiền hay thiếu công nghệ, mà bởi thiếu nhất là trí thông minh về con người và xã hội. Chúng ta không thể đến một đất nước khác mà hiểu được dân ở đó để làm ra thứ họ cần. Không chỉ không hiểu người khác – ngày càng nhiều người Việt còn không hiểu chính mình, và làm những thứ không dành cho mình.
Chính vì thiếu trí thông minh xã hội nên chúng ta khó tạo ra đổi mới sáng tạo mang tính đột phá. Vì những thứ làm ra không thuận lòng người, không thay đổi được thói quen và hành vi con người. Khi đó, ta lại dựa vào cường quyền để trấn áp, áp đặt – càng khiến xã hội thêm bất bình.
Không phải ngẫu nhiên mà Grab thành công lớn ở Việt Nam. Họ hiểu rõ thói quen, bối cảnh sống của người Việt – từ nhu cầu di chuyển, gửi hàng đến mua hộ thức ăn. Họ cũng hiểu rằng ước mơ lớn nhất của nhiều người Việt là sở hữu một chiếc ô tô, và càng ít tiền càng mơ có ô tô. Thế nên Grab trở thành phương tiện tuyệt vời để thỏa ước mơ “ít tiền mà vẫn có ô tô” của hàng vạn người Việt.
Xã hội có những lý lẽ, nhận thức, hành vi, trí tuệ và sự vận động của nó. Trí tuệ của xã hội vẫn luôn phản ánh tốt nhất bản chất của xã hội. Không gì có thể cưỡng chế được trí tuệ của xã hội. Lắng nghe lý trí và cảm xúc của xã hội, thấu hiểu nó để phát triển, thiết kế sản phẩm và dịch vụ, để sáng tạo các mô hình kinh doanh đột phá là con đường mà những ai muốn trở thành một nhà sáng nghiệp phải đi qua. Chúng ta không thể đi con người nào khác được ngoài con đường xã hội này.
Người Việt cũng chưa giỏi quản trị, vì xem tổ chức như một cỗ máy “gắn và chạy”. Có tiền mà, xài không được thì thay – đó là thói quen quản trị phổ biến. Thay người mãi đến khi hết tiền mà không hay. Đáng lẽ ra, phải dành tâm trí để xây dựng tổ chức như một hệ sinh thái ươm tạo trí tuệ và uốn nắn hành vi con người – một xã hội thu nhỏ có văn hóa, bản sắc, và giá trị riêng. Nhưng dường như ít ai chịu làm những việc mất thời gian và tốn tâm trí đó. Ai cũng muốn vung tiền cho nhanh, nên rất ít nơi phát triển bền vững hoặc lớn mạnh thật sự. Làm lớn một chút thì phải bán, vì không quản trị nổi. Và rốt cuộc, lại bán cho người có trí thông minh về con người và xã hội tốt hơn mình.
Giáo dục và đào tạo ở Việt Nam cũng không chú trọng đến trí thông minh về con người và xã hội. Các nhà biên soạn sách giáo khoa – những người có quyền lực chi phối chương trình giáo dục – thường xuất thân từ khoa học tự nhiên, nên chú trọng quá nhiều vào lĩnh vực này mà bỏ quên khoa học xã hội và nhân văn.
Các chương trình đào tạo quản trị kinh doanh lại quá nặng về chính trị, tài chính, kế toán, luật pháp, vận trù học…, mà quá ít môn học về tâm lý, xã hội học, văn hóa, địa lý, lịch sử. Tất cả điều đó khiến người Việt làm kinh doanh như một công thức – thích “robot hóa” quá trình kiếm tiền. Kết hợp với môi trường số và công nghệ thông minh phát triển, sự lừa đảo bùng nổ, vì đơn giản chỉ cần tận dụng sự kém hiểu biết của người khác để gạt tiền.
Viết nhân ngày Doanh nhân Việt Nam 13/10/2025
Vài lời nhắn gửi đến các doanh nhân:
Kinh doanh, đầu tiên là phải dựa vào cái đầu của mình – không dựa dẫm, không ỷ lại, không mượn lực lạ để áp đặt hay thúc ép dân chúng.
Nên nhớ rằng, người tạo ra chúng ta và sự trường tồn của chúng ta chính là khách hàng, là xã hội.
Chúc thành công.
Nguồn từ bài post facebook: Ths. Huỳnh Bảo Tuân Giảng viên Khoa Quản lý Công nghiệp, đồng thời là Giám đốc Trung tâm nghiên cứu & Đào tạo về Quản trị doanh nghiệp – Trường Đại học Bách Khoa TPHCM
