Trong nội dung trước, tôi đã trình bày một ví dụ về nhà môi giới bất động sản. Bạn có thể nghĩ rằng với mức hoa hồng bằng 5%, nhà môi giới sẽ hành động theo lợi ích của chúng ta. Tuy nhiên, điều này không đơn giản như vậy. Nhà môi giới sẽ muốn bán căn nhà với mức giá đủ để họ có được mức hoa hồng tốt, nhưng họ sẽ không muốn giữ ngôi nhà quá lâu vì phần hoa hồng tăng thêm không đáng kể so với các khoản thu nhập khác. Hậu quả là họ sẽ tìm cách bán ngôi nhà nhanh hơn và với mức giá thấp hơn so với mức giá tối ưu. Điều này dẫn đến một khái niệm tiếp theo mà chúng ta cần biết, đó là hiện tượng người làm chủ và người đại diện.
Vấn đề người làm chủ – người đại diện
Trong hộp này, bạn có thể coi người làm chủ nhà môi giới là người bạn thuê để bán căn nhà giúp bạn. Họ được gọi là người đại diện vì rõ ràng họ có chuyên môn cao hơn và nhiều kinh nghiệm hơn trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, nếu lợi ích của bạn và của nhà môi giới là khác nhau, họ sẽ có động cơ để thực hiện những điều gây hại cho bạn. Việc bán ngôi nhà sớm hơn chỉ làm họ mất đi một phần nhỏ hoa hồng nhưng lại khiến bạn mất đi một số tiền lớn. Hiện tượng người làm chủ và người đại diện đã được nghiên cứu rất nhiều trong lĩnh vực quản lý doanh nghiệp. Nếu bạn đang hoặc muốn làm chủ một doanh nghiệp, thì bạn sẽ cần hiểu rất rõ về hiện tượng này.
Liệu rằng nhân viên của bạn có luôn tạo ra lợi ích tốt nhất cho công ty không? Các chủ công ty, gọi là cổ đông hoặc nhà đầu tư, có thể thuê ban giám đốc để quản lý công ty đó. Chúng ta cần phân biệt rõ hai khái niệm này: cổ đông và nhà đầu tư là những người góp tiền thành lập cho công ty, họ là chủ sở hữu thực sự về tài sản của công ty. Ban giám đốc chỉ là những người được thuê để điều hành và quản lý doanh nghiệp. Ví dụ, nếu tôi mua cổ phiếu của Vietcombank, tôi có thể được coi là một nhà đầu tư và sở hữu một phần của Vietcombank, nhưng tôi có thể không biết giám đốc của Vietcombank là ai.
Hãy thử nghĩ xem nếu bạn được giao nhiệm vụ điều hành một doanh nghiệp, bạn có quyền quản lý một số tiền rất lớn mà không phải của mình. Bạn có thể làm gì? Bạn có thể dùng số tiền đó cho những chuyến đi đắt tiền để gặp đối tác hoặc đi ăn uống. Ví dụ khác nghiêm trọng hơn là nếu bạn được đề xuất một dự án lớn và rất rủi ro cho công ty, thì bạn có thực hiện hay không? Hãy cân nhắc xem nếu dự án thành công, bạn sẽ được thưởng rất nhiều tiền và danh tiếng của bạn sẽ tăng lên. Ngược lại, nếu thất bại, phần thiệt hại của dự án thì những người chủ sở hữu sẽ phải chịu. Bạn có thể đổ nguyên nhân của thất bại cho các điều kiện khách quan hoặc do sự may mắn. Hậu quả là bạn có thể bị giảm lương hoặc bị xử lý. Tuy nhiên, nếu lợi ích là lớn hơn nhiều so với phần thiệt hại, bạn sẽ muốn thực hiện dự án đúng không?
Một ví dụ điển hình là bê bối của tập đoàn Enron. Đây là một trong những tập đoàn lớn nhất của Mỹ trước khi bị phá sản vào năm 2001. Trước đó, họ đã giành được danh hiệu là công ty sáng tạo nhất nước Mỹ trong sáu năm liên tiếp. Vấn đề bắt đầu khi ban giám đốc của công ty tìm cách gian lận và che dấu thông tin khỏi cổ đông. Hình thức làm ăn của công ty bị suy giảm và giám đốc đã sử dụng những thủ thuật kế toán phức tạp để che giấu các khoản lỗ. Do đó, cổ phiếu của Enron đã giảm từ giá ban đầu khoảng 90 đô la xuống còn dưới 1 đô la và phải tuyên bố phá sản. Hiện tượng này được gọi là rủi ro đạo đức.
Rủi ro đạo đức
Rủi ro đạo đức xảy ra khi có sự khác biệt giữa người được lợi và người gánh chịu rủi ro. Trong trường hợp này, giám đốc điều hành được hưởng lợi nếu dự án thành công nhưng lại không chịu nhiều tổn thất khi thất bại, trong khi cổ đông phải chịu phần lớn rủi ro thất bại. Điều này khiến giám đốc có thể hành động không đúng với mục tiêu mà cổ đông đề ra.
Nếu vấn đề này là nghiêm trọng, thì có giải pháp nào cho nó không? Có ba giải pháp chính:
- Minh bạch hóa thông tin: Hoạt động của công ty cần được minh bạch hơn để các nhà đầu tư có thể hiểu rõ. Bạn sẽ không muốn đầu tư vào một công ty mà không biết gì về nó cả, đúng không?
- Đưa một số người trong ban cổ đông vào trong ban điều hành: Ví dụ, Mark Zuckerberg, nhà sáng lập của Facebook, vừa là cổ đông lớn nhất mà còn là người điều hành của Facebook. Nếu ông làm việc không tốt, ông có khả năng tự sa thải chính mình. Điều này giúp giảm thiểu rủi ro đạo đức vì người làm chủ và người đại diện là cùng một người. Họ sẽ điều hành công ty rất cẩn thận vì họ đã dùng tiền của chính mình.
- Gắn lương thưởng với khả năng sinh lời của công ty: Thay vì thưởng tiền mặt, chúng ta có thể thưởng bằng cổ phiếu của công ty. Cổ phiếu công ty sẽ tăng trưởng khi công ty tăng trưởng và ngược lại. Điều này khuyến khích giám đốc muốn công ty bán tốt để cổ phiếu tăng giá và họ được lợi. Tuy nhiên, giải pháp này không hoàn hảo vì có những trường hợp giám đốc sẽ thao túng để làm tăng giá cổ phiếu trong ngắn hạn, sau đó tận dụng cơ hội đó để bán cổ phiếu ra và làm lợi cho bản thân, trong khi lợi ích dài hạn lại không có.
Ứng dụng rủi ro đạo đức trong quản lý doanh nghiệp
Hiện tượng người làm chủ và người đại diện không chỉ có mặt trong lĩnh vực bất động sản mà còn ở khắp mọi nơi. Ví dụ, nếu bạn có xe hơi và cần sửa chữa xe định kỳ, bạn có thể thuê một người sửa xe có nhiều thông tin và hiểu biết hơn về xe hơi. Họ có thể lạm dụng điều đó để đưa ra những sửa chữa không cần thiết, làm tăng chi phí. Tương tự, khi bạn đi gặp bác sĩ để khám bệnh, bác sĩ có thể đưa ra những xét nghiệm hoặc toa thuốc không cần thiết để tăng chi phí, và rất khó để bạn biết bác sĩ đang lừa dối mình vì bạn không có nhiều chuyên môn trong lĩnh vực đó.
Giải pháp cho phi đối xứng thông tin
- Tăng cường kiến thức của người tiêu dùng: Bạn cần tìm hiểu nhiều hơn về xe cộ, kiến thức y tế, hoặc các lĩnh vực liên quan để giảm bớt sự phi đối xứng thông tin. Tuy nhiên, nếu bạn đã hiểu rõ về vấn đề chuyên môn thì việc thuê chuyên gia có thể không cần thiết.
- Hòa hợp lợi ích hai bên: Bạn có thể tìm hiểu về ý kiến và nhận xét của các khách hàng đã từng sử dụng dịch vụ của cơ sở đó để xem chất lượng như thế nào. Việc minh bạch hóa thông tin giúp người dùng có thể đánh giá chất lượng, khiến cho cơ sở sửa chữa phải quan tâm hơn đến uy tín của mình. Nếu sửa chữa xe được đánh giá trên mạng, họ sẽ hạn chế gian lận vì không muốn ảnh hưởng đến uy tín của mình.
- Sử dụng Internet để tra cứu thông tin: Nhờ vào sự phát triển của internet, thông tin ngày càng được minh bạch, giúp ích cho người tiêu dùng trong việc lựa chọn sản phẩm và dịch vụ. Ví dụ, khi mua một món đồ như lò vi sóng, bạn có thể tra cứu về giá cả, đọc review và chất lượng của từng loại sản phẩm và từng cửa hàng. Điều này giúp bạn tìm được lò vi sóng với giá tốt và đúng nhu cầu của mình. Tuy nhiên, internet ngày nay cũng đang phát triển quá mức dẫn đến mặt trái là quá nhiều thông tin và thông tin không chính xác, nhưng đó có thể là một chủ đề khác.
Kết luận
Trong nội dung tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu hơn vào hiện tượng rủi ro đạo đức. Đây là một vấn đề rất nghiêm trọng trong ngành bảo hiểm và là một trong những nguyên nhân gây nên cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Hãy đón xem trong nội dung tiếp theo!
